Na našim prostorima veoma rijetko ćete naći stvari koje traju dvije decenije, a na koje korisnici ili javnost nisu imali niti jednu primjedbu. Jedna od tih stvari jesu i platni sistemi Centralne banke Bosne i Hercegovine (CBBiH).
Dakle, petog januara 2021. godine, navršava se tačno 20 godina od dana kada je prvom transakcijom koju je obavila tadašnja ABS banka označen početak rada platnih sistema i time okončana jedna od najvećih reformi u finansijskom sektoru Bosne i Hercegovine.
Da podsjetimo, proces uspostave platnih sistema CBBiH podrazumijevao je potpunu transformaciju obavljanja unutrašnjeg platnog prometa u Bosni i Hercegovini koji je do tada bio u nadležnosti zavoda i službe za platni promet (ZPP, ZAP i SPP). Naime, konsenzusom svih relevantnih institucija u Bosni i Hercegovini, odlučeno je da se provede reforma platnog prometa u cilju povećanja konkurentnosti, efikasnosti, brzine obavljanja transakcija i smanjenja troškova. Reforma je podrazumijevala da nosioci platnog prometa, umjesto zavoda, budu banke s dozvolama za obavljanje poslova platnog prometa i CBBiH, čija je obaveza bila uspostavljanje platnih i obračunskih sistema koji će omogućavati tok transakcije.
CBBiH je pripremila projektni plan transformacije. Uzimajući u obzir kratak rok implementacije projekta u smislu uspostave platnih sistema i prenosa platnog prometa u banke, neminovan je bio odabir strategije tzv. „naglog prelaska na novi sistem”, kako bi bio ispoštovan projektni plan. Odabir strategije pratili su brojni rizici, ali je kratak period implementacije bio ključna odrednica za izbor ovakve vrste strategije. Paralelno s pripremama, CBBiH je vršila i edukaciju osoblja svih banaka kako bi se upoznali o načinu rada sistema, a sve s ciljem stvaranja preduslova za funkcionisanje platnog prometa. Takođe, CBBiH je nabavila i instalirala potrebnu opremu i softver kako za svoje tako i za potrebe banaka, učesnica u platnim sistemima.
U tom periodu su stvorene i sve formalne pretpostavke, nužne za implementaciju reforme. Ključni partner Centralnoj banci Bosne i Hercegovine u ovoj reformi bila je Američka agencija za međunarodni razvoj (USAID) koja je finansijski podržala projekat. S obzirom na dobro planiranje i realizaciju pripremnih radnji uz odličnu koordinaciju svih učesnika u procesu, otklonjene su dileme o tome da li će sistem početi s radom na planirani dan. Od tada uspješno i stabilno funkcionišu platni sistemi CBBiH koji čine sistem bruto poravnanja u realnom vremenu (BPRV sistem) i žirokliring sistem.
Reforma je postigla cilj i omogućila je ubrzani razvoj bankarskog tržišta i širenje ponude bankarskih usluga za krajnje korisnike, od kojih mnoge bez ove reforme ne bi bile ni moguće. Novi platni sistem je sa sobom donio višestruke prednosti.
Brzinu – svaka transakcija između bilo koje dvije komercijalne banke na teritoriji Bosne i Hercegovine završava se u realnom vremenu ili u okviru istog radnog dana.
Pouzdanost – od 5. januara 2001. godine, kada je tadašnja ABS banka uradila prvu transakciju, pa sve do danas urađeno je više od 622,9 miliona transakcija ukupne vrijednosti preko 1.362 milijarde KM. Čak i u periodima stanja prirodne nesreće, poput poplava u 2014. godini ili aktuelne pandemije virusa COVID-19, platni sistemi su funkcionisali bez zastoja i problema.
Jačanje finansijske discipline i finansijske stabilnosti. U okviru razvoja platnih sistema tokom godina, uvedene su i dodatne funkcionalnosti, među kojima su uspostava Centralnog registra kredita pravnih i fizičkih lica i Jedinstvenog registra računa poslovnih subjekata. Postojanje registara je omogućilo jačanje finansijske discipline, smanjenje mogućnosti prevara te je dalo značajan doprinos na ispunjavanju obaveza Bosne i Hercegovine na aktivnostima sprečavanja pranja novca i finansiranja terorizma.
Tokom dvije decenije rada, platni sistemi su doživjeli promjene koje su dovele do unapređenja rada: uvođenje i funkcionisanje dislociranog rezervnog sistema radi kvalitetnijeg upravljanja sistemskim rizicima u slučaju nepredviđenih okolnosti; uspostava sistema kliringa međunarodnih plaćanja; uspostava platforme za međubankarsko tržišta novca; te već spomenuti Jedinstveni registar računa poslovnih subjekata u Bosni i Hercegovini i Centralni registar kredita poslovnih subjekata i fizičkih lica u Bosni i Hercegovini.
Prepoznavajući trendove i usklađujući se s evropskim standardima, žirokliring sistem je u 2019. godini usklađen s načinom rada u EU, tj. usklađen sa SEPA standardom. Na taj način je stvorena pretpostavka brže integracije platnih sistema CBBiH i učesnika u EU tokove.
Budućnost donosi izazove, novine, promjene, trendove, unapređenja, ali stabilnost je nezamjenjiva. Stoga će CBBiH i u budućnosti kontinuirano raditi kako bi postojeće sisteme održala stabilnim i sigurnim, uz istovremeno praćenje trendova i usklađivanje principa rada i usluga s novim evropskim standardima.
SISTEMI ZA PORAVNANJE NALOGA
BPRV sistem je sistem preko kojeg se vrši poravnanje platnih naloga između učesnika po bruto principu u realnom vremenu tj. transakcije koje idu putem BPRV-a se izvršavaju odmah. Ovo je sistem preko kojeg se vrše plaćanja iznosa većih od 10.000,00 KM, a za manje iznose je opcionalan. U sistemu BPRV se vrši poravnanje neto pozicija učesnika žirokliringa, te se vrši poravnanje transakcija drugih pravnih lica koji su u funkciji obračunskih agenata kao što su npr. operatori kartičnog poslovanja (trenutno jedan operator kartičnog poslovanja – BamCard).
Žirokliring sistem je sistem međubankarskog kliringa za transakcije u iznosu manjem ili jednakom 10.000,00 KM. Kliring platnih naloga svih učesnika žirokliringa izvršava se utvrđivanjem neto pozicije svakog pojedinačnog učesnika za svaki klirinški ciklus. CBBiH je od početka funkcionisanja sistema povećavala broj klirinških ciklusa u toku dana s ciljem bržeg i efikasnijeg protoka novčanih sredstava (aktuelna su četiri klirinška ciklusa u toku dana).
JEDINSTVENI REGISTAR RAČUNA
Prepoznajući zakonske obaveze i ovlaštenja koja ima, CBBiH je, s ciljem potpomaganja rada platnih sistema, kao i drugih zakonom definisanih obaveza i ovlaštenja uspostavila Jedinstveni registar računa poslovnih subjekata u Bosni i Hercegovini. Ovaj registar sadrži račune poslovnih subjekata u Bosni i Hercegovini koji platni promet u Bosni i Hercegovini obavljaju preko računa otvorenih u komercijalnoj banci i računa u CBBiH. Pod poslovnim subjektima čiji se računi vode u Registru podrazumijevaju se: institucije, organi uprave, jedinice lokalne samouprave, drugi oblici organizovanja čije je osnivanje registrovano kod nadležnog organa ili osnovano zakonom, pravna lica ili dijelovi pravnih lica, privredna društva, javna preduzeća, banke i druge finansijske organizacije, udruženja, fizička lica koja samostalno obavljaju registrovanu poslovnu djelatnost i drugi poslovni subjekti kojima je dodijeljen jedinstveni identifikacioni broj (JIB). Registar, osim što potpomaže rad platnih sistema, od pomoći je i komercijalnim bankama, poreznim upravama, policiji i ostalim nivoima vlasti prilikom otkrivanja finansijskih struktura i transakcija koje kompanije i pojedinci mogu iskoristiti na nezakonit način, kao što su izbjegavanje plaćanja poreza i pranje novca, kao i ostalih radnji koji su u suprotnosti sa zakonima u Bosni i Hercegovini. Takođe, registar daje uvid u informacije svim pravnim i fizičkim licima koji naplatu svojih potraživanja moraju tražiti prinudnim putem preko ovlaštenih institucija.
CENTRALNI REGISTAR KREDITA
U CBBiH je uspostavljen i Centralni registar kredita poslovnih subjekata i fizičkih lica u Bosni i Hercegovini kao jedinstvena baza podataka o kreditnim i drugim zaduženjima poslovnih subjekata i fizičkih lica. Podaci koje sadrži su od izuzetnog značaja kako učesnicima prilikom izrade analiza boniteta i monitoringa, entitetskim agencijama za bankarstvo i Centralnoj banci za izrade analiza, tako i sudovima, tužilaštvima, pravobranilaštvima, organima unutrašnjih poslova i policijskim agencijama za obavljanje poslova iz njihove nadležnosti utvrđene zakonom.
Kliring međunarodnih plaćanja i elektronsko međubankarsko tržište novca
S Narodnom bankom Srbije je 2007. godine zaključen Sporazum o kliringu međunarodnih plaćanja, na osnovu kojeg je uspostavljen sistem kliringa međunarodnih plaćanja između Bosne i Hercegovine i Republike Srbije. Sistem omogućava efikasan, brz i jeftin platni promet između fizičkih i pravnih lica. U sistemu kliringa međunarodnih plaćanja trenutno učestvuje šest banaka iz Bosne i Hercegovine.
I na kraju, prepoznavajući potrebe tržišta, CBBiH je uvela i elektronsko međubankarsko tržište novca koje sadrži tri platforme za trgovinu u realnom vremenu između komercijalnih banaka, i to: trgovinu depozitima u KM, trgovinu deviznim sredstvima i trgovinu gotovim novcem. Platforma elektronskog međubankarskog tržišta novca se koristi i za poslove kupovine i prodaje KM te najave transporta gotovog novca između komercijalnih banaka i CBBiH.
